ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ
Η εξέλιξη της κατοικίας στον Κάμπο Χίου
Οι πρώτες κατοικίες στον Κάμπο Χίου, κατά τη Γενουάτικη περίοδο, ήταν οι πύργοι με μικρά παράθυρα. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα τα κτίσματα αυτά μετατράπηκαν σε επαύλεις. Επρόκειτο για ψηλά διώροφα ή τριώροφα κτίρια από θυμιανούσικη πέτρα, με στέγη, πλούσιο μορφολογικό διάκοσμο (τοξίλια, αψίδες, ανοίγματα κ.α.) στην όψη τους και ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως ήταν οι κλίμακες, το τσαρδάκι κ.α στην αυλή. Στον αύλειο χώρο υπήρχαν η στέρνα, ο μάγγανος, το πηγάδι και οι γούρνες, ενώ ξεχώριζε η μεγαλοπρεπής αυλόθυρα με το οικόσημο κάθε οικογένειας. Το περιβόλι με τα εσπεριδοειδή εκτεινόταν σε μεγάλη έκταση και τροφοδοτούσε την οικογένεια με προϊόντα.
Μετά τον σεισμό του 1881, ο οποίος προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στα κτίσματα, χτίστηκαν ξανά στην ίδια θέση, πάνω στα ερείπια, νέες κατοικίες με νεοκλασικές επιρροές (ανάγλυφα από μάρμαρο, κίονες κ.ά.). Τα οικήματα αυτά διέθεταν έναν όροφο, κράτησαν την ίδια αυλή, την αυλόπορτα, τη στέρνα, το πηγάδι και γενικά το ίδιο λειτουργικό πρότυπο. Ωστόσο, σήμερα σώζονται ελάχιστα δείγματα από την προγενέστερη αρχιτεκτονική, συνήθως στα ισόγεια μερικών ερειπωμένων αρχοντικών και άφθονα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Τα κτίσματα των τελευταίων δεκαετιών του Κάμπου, δηλαδή τα νεότερα, είναι ποικίλα στην μορφή και με συγκεχυμένες τάσεις στην αρχιτεκτονική τους.
Αρχοντικό το Ζυγομαλάδικο
Το Ζυγομαλάδικο χτίστηκε το 1863 από τον Μικέ Θ. Ζυγομαλά.
Θεωρείται από τα μεγαλύτερα αρχοντικά και διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα κτήματα του Κάμπου με τέσσερα πηγάδια και τρεις εισόδους.
Ξεχωρίζουν η παλιά σιδερένια τοξωτή αυλόπορτα και στη μέση του αυλόγυρου ένα κιόσκι. Το κιόσκι είναι ανεξάρτητο από την κατοικία και αποτελείται από σκάλα, η οποία καταλήγει σε δωμάτιο, στο οποίο γίνονταν οι συναντήσεις του ιδιοκτήτη με τους Τούρκους αξιωματούχους.
Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζουν ένα σιντριβάνι, τα λιλαδωτά δάπεδα και η μαρμάρινη σκάλα.Στο εσωτερικό του αρχοντικού ξεχωρίζουν οι γραπτές διακοσμήσεις στην οροφή της τραπεζαρίας και οι ζωγραφιές του ζωγράφου Ιωάννη Λάππου.
Το κτήμα Καράλη ή το αρχοντικό Λυκιαρδοπούλου
Το αρχοντικό είναι μετασεισμικό κτίριο από τοπική θυμιανούσικη πέτρα. Διαθέτει ισόγειο και όροφο, στον οποίο οδηγεί η πλατιά κλίμακα. Εσωτερικά υπάρχει διάδρομος και εκατέρωθεν αυτού παρατάσσονται τα δωμάτια, όπως και στο ισόγειο. Η στέρνα διαθέτει γούρνες και κίονες, ενώ στο δάπεδο έχουν χρησιμοποιηθεί κροκάλες αντί για βότσαλα. Εντυπωσιακή είναι η αυλόπορτα του κτήματος ως προς το μέγεθος και τα κοσμήματα που φέρει και τη πλαισίωσή της από πεσίσκους αντί υψηλού τοίχου. Το 1948 στο κτήμα δόθηκε η μάχη του Κάμπου σε καταδίωξη μαχητών του ΔΣΕ που κατέφυγαν εκεί. Το κτήμα είχε αξιοποιηθεί ως ξενώνας, ενώ σήμερα φιλοξενεί το Μουσείο Εσπεριδοειδών της εταιρίας «Citrus Άρωμα Μνήμης».
Το παλάτι των Μαρκόπολι ή Μελέκικο
Το Μελέκικο, παλαιότερα παλάτι των Μαρκόπολι, συγκαταλέγεται ανάμεσα στα μεγαλύτερα κτίσματα στον Κάμπο, και χτίστηκε για έναν βασιλιά από τον ιδιοκτήτη του, επίσκοπο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας Χίου, Francesco Marcopoli.
Το κτίσμα αποτελείται από το ισόγειο και άλλους δυο ορόφους, στους οποίους οδηγεί επιβλητική κλίμακα. Στο εσωτερικό του αρχοντικού ξεχωρίζουν τα μαρμάρινα τζάκια, το μαρμάρινο δάπεδο, η φουντάνα (βρύση) στον κεντρικό διάδρομο, ο νιπτήρας σε κόγχη στην τραπεζαρία και τα ζωγραφιστά ταβάνια. Η ισχυρή θεμελίωσή του το διέσωσε από το μεγάλο σεισμό του 1881.
Η οικία
Το αρχοντικό βρίσκεται κατά κανόνα με τη μία πλευρά στο δρόμο και η είσοδος στο εσωτερικό του γίνεται πάντα από την αυλή.
Η οργάνωση του χώρου στα αρχοντικά είναι σχεδόν απλή και τυποποιημένη: το διώροφο ή τριώροφο σπίτι διαθέτει ισόγειο και μια μεγάλη εξωτερική σκάλα. Οι κατοικήσιμοι χώροι του αναπτύσσονται στους ορόφους, ώστε να έχουν ελεύθερη θέα πέρα από το περιβόλι, ενώ στο ισόγειο τοποθετούνται οι αποθήκες και οι στάβλοι.
Το ισόγειο αποτελείται από αρκετούς άνετους ανεξάρτητους χώρους, οι οποίοι εξυπηρετούν βοηθητικές λειτουργίες του αρχοντικού και τις αγροτικές εργασίες του κτήματος. Εκεί στεγάζονται η αποθήκη για την αποθήκευση των προϊόντων, η οποία είναι άνετη, ψηλοτάβανη και διαθέτει παράθυρα και ευρύχωρες πόρτες. Επίσης, στο ισόγειο συναντάμε εργαστήρια για την επεξεργασία του βαμβακιού και την μεταξουργία, στάβλους, πιεστήρια σταφυλιών, αποστακτήρια κ.α..
Εφόσον η οικία διαθέτει τρεις ορόφους, στον πρώτο όροφο είναι οι χώροι υποδοχής και τα υπνοδωμάτια, ενώ στο δεύτερο όροφο τα δωμάτια των υπηρετών. Στις διώροφες κατοικίες τα δωμάτια των υπηρετών είναι πιθανόν στο ισόγειο. Από τον εξώστη (τσαρδί) μπαίνεις μέσω μιας επιβλητικής πόρτας στο σαλόνι, το οποίο αποτελεί το κύριο δωμάτιο υποδοχής.
Βρίσκεται στην πρόσοψη του κτιρίου και τα παράθυρά του έχουν θέα στην αυλή και τον δρόμο. Η κουζίνα σχεδόν πάντα είναι στο πίσω τμήμα του κτιρίου, προς την πλευρά του περιβολιού, στον όροφο που είναι τα δωμάτια των υπηρετών. Η πόρτα της κουζίνας οδηγεί σε έναν μικρότερο εξώστη, όπου εκεί πιθανόν να βρίσκεται και η τουαλέτα της οικίας.
Η διάταξη των δωματίων είναι πολύ απλή, το ένα δωμάτιο οδηγεί κατευθείαν μέσα στο άλλο και δεν υπάρχουν καθόλου διάδρομοι. Έτσι είναι το βασικό σχέδιο διαρρύθμισης των αρχοντικών του Κάμπου κατά τον 19ο αιώνα. Υπάρχουν, παρά ταύτα, αρχοντικά, τα οποία έχουν διαφορετικό σχέδιο διαρρύθμισης. Ωστόσο, μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1881 ελάχιστα ίχνη διασώζονται από τους ορόφους και τα χωρίσματα των δωματίων, οπότε δεν έχουμε σαφή εικόνα της διάρθρωσης των χώρων. Γενικά, πάντως, εικάζεται ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη τυπολογία στις κατόψεις των αρχοντικών.
Οι πόρτες
Οι πόρτες των αρχοντικών είναι μεγάλες σε μέγεθος και διαφόρων σχημάτων, ενώ μιμούνται μπαρόκ φόρμες. Το υπέρθυρο είναι συνήθως περίτεχνο και λαξευμένο. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της κατασκευής τους είναι το πλαίσιο από ερυθρωπή πέτρα και το ημικυκλικό τόξο από εναλλασσόμενους χρωματικά θολίτες.
Πάνω από τις εξωτερικές πόρτες των οικημάτων υπάρχουν οι φεγγίτες. Έχουν λειτουργική χρήση, αφού επιτρέπουν στο φως να διεισδύσει στο εσωτερικό.Οι φεγγίτες βρίσκονται είτε πάνω σε μονοκόμματη ημικυκλική πέτρα περίτεχνα σκαλισμένη, είτε είναι γύψινοι, με χρωματιστά γυαλιά και διάφορα σχήματα.
Οι εσωτερικές πόρτες, ύψους περίπου 2,50 μ., κατασκευάζονται συνήθως από ξύλο. Στο πάνω μέρος της πόρτας υπάρχει ξύλινη καμάρα και στο κενό υπάρχει βιτρό (χρωματιστό τζάμι), που επιτρέπει τη διείσδυση του φωτός από τον έναν χώρο στον άλλον.Τα πορτόφυλλα διαθέτουν διπλά ξύλινα φύλλα, ενώ από το ίδιο ξύλο ή από λίθο είναι φτιαγμένες και οι «κάσες» (κορνίζες).
Τα παράθυρα
Τα παράθυρα ανοίγονται και στις τέσσερις πλευρές της οικίας. Έχουν τετράγωνο σχήμα, φαρδιά πλαίσια, υπερκείμενο ανακουφιστικό τόξο και ημικυκλική διάτρητη πλάκα στο τύμπανο. Στους βοηθητικούς χώρους είναι μικρότερα και πιο απλά σε σύγκριση με αυτά των κύριων χώρων. Τα μεταγενέστερα παράθυρα είναι πιο λιτά δίχως ημικυκλικό τόξο, αλλά με γείσο από ολόσωμη πλάκα.
Πάνω από τα παράθυρα των οικημάτων υπάρχουν οι φεγγίτες. Έχουν λειτουργική χρήση, αφού επιτρέπουν στο φως να διεισδύσει στο εσωτερικό. Οι φεγγίτες βρίσκονται είτε πάνω σε μονοκόμματη ημικυκλική πέτρα περίτεχνα σκαλισμένη, είτε είναι γύψινοι, με χρωματιστά γυαλιά και διάφορα σχήματα).
Τα παραθυρόφυλλα διαθέτουν διπλά ξύλινα φύλλα, ενώ από το ίδιο ξύλο ή από λίθο είναι φτιαγμένες και οι «κάσες» (κορνίζες).
Τα τοξύλια
Τα τόξα έχουν διακοσμητικό, κυρίως, ρόλο στην εξωτερική μορφή των σπιτιών, αφού μαζί με τις αψίδες διασπούν τον μεγάλο όγκο του αρχοντικού. Σειρές τοξυλίων συναντούμε συχνά σήμερα στον Κάμπο. Συνήθως είναι ημικυκλικά με μικρή υπερύψωση.
Τα τόξα απαρτίζονται από ισομεγέθεις θολίτες, οι οποίοι παρουσιάζουν συνήθως εναλλαγή δύο χρωμάτων. Σε περιπτώσεις μεγάλων τόξων, όπως στις αυλόπορτες, τονίζεται ιδιαίτερα το κλειδί τους, κατά τον αναγεννησιακό τρόπο.
Οι αψίδες
Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι διακοσμημένοι με αψίδες και τοξύλια. Οι αψίδες (τοξωτές κατασκευές) είναι κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο της καμπούσικης αρχιτεκτονικής. Συνηθισμένος τρόπος κατασκευής των αψίδων είναι η θολοδομία, η οποία μας δίνει την δυνατότητα διαφορετικών μορφών αψίδων σε θέσεις λειτουργικά ενδεδειγμένες (Αναιρούση-Μυλωνάδης, 1994).
Αψίδες συναντάμε κάτω από τις σκάλες, κάτω από τους ορόφους σε μορφές στοάς κ.α.. Σε ορισμένες περιπτώσεις το ύψος των αψίδων είναι τόσο μεγάλο, που δημιουργεί δυσανάλογες όψεις με ακαλαίσθητα αποτελέσματα. Πολλές από τις αψίδες σφραγίστηκαν μετά τον σεισμό του 1881 για αντισεισμικούς λόγους και για λόγους ασφαλείας (Αναιρούση-Μυλωνάδης, 2009).
Το τσαρδί (εξώστης)
Στις πρώτες κατοικίες του Κάμπου (πύργοι) συναντάμε έναν εξώστη, το ονομαζόμενο «τσαρδί» ή «τσαρδάκι». Αποτελεί αρχιτεκτονικό στοιχείο απαραίτητο για κάθε πύργο. Είναι χώρος ζωής για το καλοκαίρι, αφού εκεί συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια ή η γειτονιά και απολαμβάνει τη θέα προς το δρόμο, τα περιβόλια και τη θάλασσα. Το τσαρδί βρίσκεται έξω από την μπροστινή (κύρια) πόρτα της κατοικίας, καταλαμβάνει μερικά τετραγωνικά μέτρα και είναι το σημείο εκείνο που καταλήγει η εξωτερική σκάλα.
Σε κάθε οικία μπορεί να υπάρχουν δύο και τρία τσαρδιά. Άλλο οδηγεί στο σπίτι και άλλο στο «κιόσκι», αρχιτεκτονικό στοιχείο του πύργου, που αντικαθιστά το χειμώνα το «τσαρδί».
Το δάπεδο των «τσαρδιών» είναι στρωμένο με ένα ειδικό μίγμα της εποχής εκείνης την «αστρακιά».
Οι πρόβολοι και τα τοξύλια τα οποία στηρίζουν την προεξοχή του εξώστη, κατασκευάζονται από Θυμιανούσικη πέτρα και φροντίζονται ιδιαίτερα, επειδή έχουν όψη και προς το δρόμο. Σε πολλούς προβόλους παρατηρούμε γλυπτά, ενώ τα τοξύλια είναι κατασκευασμένα από δίχρωμη πέτρα. Περιμετρικά το τσαρδί διαθέτει λαξευτές πεζούλες από πέτρα, σε διάφορα σχήματα, ενώ στις γωνίες του τοποθετούνται μικρά αγαλματίδια. Το ίδιο και τα στηθαία, μέσα και έξω.
Το στήριγμα του «τσαρδιού» γίνεται πάνω σε θόλο. Σε τοξοειδή διάταξη οι πέτρες πελεκημένες ανάλογα κατά τα τόξα, δημιουργούν την καμάρα. Αφού σχηματιστεί ο θόλος τον παραγεμίζουν με υλικά ανακατεμένα με ασβέστη ή και «αστρακιά». Αυτό το δέσιμο όλων μαζί των υλικών παρουσιάζει τέτοια καταπληκτική ισχύ, ώστε άντεξε σε σεισμούς και διασώθηκε μέχρι σήμερα.
Τα μεταγενέστερα χρόνια τα κάγκελα στα «τσαρδάκια» είναι είτε λίθινα γλυπτά, είτε σιδερένια εξαιρετικής τέχνης και χυτά τα περισσότερα.
Το κιόσκι
Το κιόσκι, ανάλογα με την αρχιτεκτονική του πύργου, το συναντάμε σε διάφορες θέσεις. Οπότε εντοπίζεται είτε πολύ κοντά στον πύργο, είτε στη συνέχεια του τσαρδιού, είτε ανάμεσα σε δύο τσαρδιά.
Αποτελεί το κύριο δωμάτιο υποδοχής, έχει τετράγωνη κάτοψη, πέτρινα καθίσματα και διαθέτει ελεύθερη θέα από τις τρεις ή ακόμη και τις τέσσερις πλευρές. Είναι δωμάτιο φωτεινό με εκτεταμένη θέα, προορισμένο να εξυπηρετεί την οικογένεια αλλά και τους επισκέπτες. Είναι συνήθως «κρεμασμένο» στην προέκταση προς το δρόμο, πάνω σε τοξύλια και παίζει το ρόλο του τσαρδιού κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
Η σκεπή
Οι στέγες που συναντάμε στα αρχοντικά του Κάμπου είναι συνήθως τετράριχτες, καλύπτονται από πλατιά βυζαντινά κεραμίδια και στην απόληξή τους υπάρχει μονό ή διπλό προεξέχον γείσο. Το γείσο είναι κατασκευασμένο από πωρόλιθο και εξυπηρετεί στην απορροή των όμβριων υδάτων. Παράλληλα, κατά διαστήματα υπάρχουν και λίθινες υδρορροές.
Ένας ακόμα διαδεδομένος τύπος στέγης είναι ο τύπος της τραβάκας, γνωστός και στην υπόλοιπη Χίο. Η τραβάκα μοιάζει περίπου σαν μια ξύλινη πυραμίδα και έχει αρκετά μεγαλύτερη κλίση από τις συνηθισμένες σκεπές. Διαθέτει τετράριχτες οξυκόρυφες πλευρές, οι οποίες σκεπάζουν έναν αυτοτελή χώρο (Αναιρούση-Μυλωνάδης, 1994).
Παράλληλα, όμως, είναι σε χρήση και το δώμα το οποίο καλύπτει συνήθως τις θολωτές κατασκευές.
Η σκάλα
Βασικό λειτουργικό και μορφολογικό στοιχείο του αρχοντικού είναι η κύρια εξωτερική σκάλα, η οποία είναι μεγάλη, επιβλητική με πλατιά σκαλοπάτια. Η σκάλα συνδέει την αυλή με τον εξώστη (τσαρδί) και καταλήγει στην κύρια είσοδο του κτιρίου, μπροστά από το δωμάτιο του σαλονιού. Αρκετά κτήρια διαθέτουν και δεύτερη μικρότερη κλίμακα στην πίσω πλευρά της οικίας, η οποία κατεβαίνει από το μπαλκόνι της κουζίνας στο περιβόλι.
Το σχέδιο της σκάλας διαμορφώνεται ανάλογα με την δομή του κτηρίου. Η μεγάλη ποικιλία στον τρόπο διάταξης της κλίμακας προσδίδει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κάθε αρχοντικού. Μεγαλοπρεπής, εξολοκλήρου λίθινη, με μεγάλο πλάτος, πέτρινα σκαλοπάτια και στηθαία, οδηγεί στον όροφο.
Οι πέτρινες αυτές σκάλες συνήθως είναι σπαστές, με ενδιάμεσα μπαλκονάκια, και οδηγούν στο «τσαρδί» και ποτέ κατ’ ευθείαν στην είσοδο του σπιτιού. Συνήθως η σκάλα διαχωρίζεται σε δύο ή τρία τμήματα, τα οποία ενώνονται μεταξύ τους με πλατύσκαλα (τεχλίσια).
Τέλος, διαθέτουν πέτρινους «ρεμπαγούς» (το ρεμπαγό: χειρολισθήρας) με γλυπτά καλλιτεχνικής αξίας.
Οι Χιώτες αρχιτέκτονες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στις διακοσμητικές λεπτομέρειες της σκάλας. Οι σκάλες, σχεδόν πάντα, είναι κατασκευασμένες από την τοπική θυμιανούσικη πέτρα σε σκούρους χρωματισμούς. Μερικές σκάλες εμφανίζονται τοξωτές στο επάνω τους μέρος. Όταν οι κολώνες των τόξων είναι κυλινδρικές είναι κατασκευασμένες από πεντελικό μάρμαρο και στέφονται με ανάγλυφα κιονόκρανα.
Τα πρώτα δύο σκαλοπάτια είναι συνήθως πιο μεγάλα από τα υπόλοιπα και έχουν πολύπλευρο σχήμα. Τα πεζεστάλια είναι περίτεχνα λαξευμένα και τα ανάγλυφά τους παριστάνουν σχέδια λουλουδιών, φύλλων ή μορφές ζώων. Το ρεμπαγό (χειρολισθήρας) στηρίζεται είτε σε κάγκελα, είτε σε στέρεο τοίχο. Σε πολλές κατοικίες έχουν χτιστεί καθίσματα (πεζούλες) στην άκρη του εξώστη και στη βάση της σκάλας. Σε κτήρια μετά τον 18ο αιώνα, παρατηρούμε ότι συγκεκριμένα σημεία της σκάλας διακοσμούνται από πήλινα ανθοδοχεία.
Το τζάκι
Τζάκι, Πύργος Γριμάλδι
Το τζάκι αποτελεί το χαρακτηριστικότερο σημείο του αρχοντικού. Οι Χιώτες μάλιστα χρησιμοποιούν τη λέξη για να δώσουν έμφαση αρχοντιάς σε ολόκληρη την οικογένεια. Το τζάκι κατά κανόνα τοποθετείται στον πρώτο όροφο στο σαλόνι ή στο καθιστικό. Το τζάκι έχει μαρμάρινο, συνήθως, διακοσμημένο με σκαλίσματα περίγυρο από λευκό ή γκρίζο ή ροζ μάρμαρο, με εναλλαγές στις αποχρώσεις και με άλλες διακοσμήσεις. Υπάρχουν όμως και πέτρινα τζάκια.
Οι αποθήκες
Oι αποθήκες τοποθετούνται είτε στο ισόγειο της οικίας και η πρόσβαση σε αυτές γίνεται απευθείας από την αυλή, είτε μέσα στο χώρο του περιβολιού. Εκεί φυλάσσονται τα αγροτικά προϊόντα που προέρχονται από το περιβόλι. Οι καρποί μαζεύονται από το περιβόλι και μεταφέρονται αμέσως στις αποθήκες για να συσκευαστούν. Η αποθήκη είναι, ίσως, ο σημαντικότερος χώρος της οικίας γιατί εκεί συγκεντρώνεται όλη η σοδειά πριν διατεθεί στις διάφορες αγορές.
Η αυλή
Η αυλή είναι ο υπαίθριος χώρος υποδοχής και καθημερινής ζωής των ιδιοκτητών του αρχοντικού.
Το σπίτι του επιστάτη
Το προσωπικό που φροντίζει τις καλλιέργειες και τα ζώα μένει σε αγροτόσπιτα – παράσπιτα σε διάσπαρτα σημεία μέσα στο περιβόλι.
